Βυζαντινή Μουσική – Ψαλτική Τέχνη

Βυζαντινή Μουσική/ Ψαλτική | Ελλάδα, Κύπρος 

Η ψαλτική, ως ζωντανή παραδοσιακή τέχνη, είναι από τα σημαντικότερα πολιτισμικά αγαθά, που συμβάλλουν δυναμικά στον αυτοπροσδιορισμό και την αυτογνωσία του νεότερου ελληνισμού. Πρόκειται για μελωδίες που έχουν δημιουργηθεί για να βοηθήσουν τους πιστούς να προσεγγίσουν τον λόγο των Ιερών Ακολουθιών και αυτή η έμφαση στον λόγο των Ευαγγελίων βοήθησε καθοριστικά στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας ως ομιλούμενης. Η απόδοση των μελωδιών στις εκκλησιαστικές ακολουθίες βασίζεται τόσο στη σημειογραφία, όσο και κυρίως σε μνημοτεχνικές μεθόδους, στοιχείο που συνέβαλε καθοριστικά στη διαφύλαξή της σε περιόδους χαμηλού αλφαβητισμού. Η εκπαίδευση των ψαλτών έχει χαρακτηριστικά μακρόχρονης μαθητείας.
Τα χαρακτηριστικά της ψαλτικής συνθέτουν ένα ισχυρό κράμα ελληνικού λόγου, ρυθμού και μέλους, συνυφασμένα με ιδιότυπες τεχνοτροπίες και μορφολογικά ιδιώματα.
Εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2015.

Την εγγραφή της Βυζαντινής Μουσικής στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας ενέκρινε η Διακυβερνητική Επιτροπή της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO, 2003) κατά τη 14η ετήσια συνεδρίασή της (9-14 Δεκεμβρίου 2019, Μπογκοτά –  Κολομβία).

https://ayla.culture.gr/vyzantini-mousiki-eggrafi-unesco/

Εισήγηση: «Βυζαντινή Μουσική» 

Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης Μέλος του ΣΔ του ΕΚΠΑ – Καθηγητής Βυζαντινής Μουσικολογίας και Ψαλτικής Τέχνης,

Περίληψη

Στο μυαλό του καθενός που ακούει για πρώτη φορά αυτό το συγκεκριμένο είδος μουσικής, δηλαδή τη λεγόμενη Βυζαντινή Μουσική, πάντα προκύπτει μια κύρια ερώτηση: τι είναι τελικά η Βυζαντινή Μουσική; Φυσικά, η Βυζαντινή Μουσική είναι η παραδοσιακή εκκλησιαστική μουσική της Ελληνορθόδοξης
Εκκλησίας· σήμερα, μπορεί κανείς να ακούσει αυτό το είδος μουσικής σε κάθε εκκλησία σε όλη την Ελλάδα. Αλλά δεν είναι μόνο ελληνική μουσική· μπορεί κανείς επίσης να ακούσει την ίδια μουσική σε όλες τις ορθόδοξες εκκλησίες σε όλο τον κόσμο. Γι’ αυτό το λόγο, η Βυζαντινή Μουσική, όχι μόνο τα τελευταία χρόνια αλλά πολλά χρόνια (ακόμη και αιώνες) πριν, έχει προσαρμοστεί σε πολλές άλλες γλώσσες. Έτσι, μπορεί κανείς να ακούσει τον συγκεκριμένο ήχο της
Βυζαντινής Μουσικής όχι μόνο στα Βαλκάνια (δηλαδή στην Αλβανία, τη Σερβία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, ακόμη και στη Ρωσία), αλλά επίσης στην Ευρώπη (στη γερμανική, γαλλική, φινλανδική και – φυσικά – αγγλική γλώσσα)· μπορεί κανείς να ακούσει Βυζαντινή Μουσική ακόμη και στον αραβικό ή ασιατικό κόσμο (και είναι τόσο ενδιαφέρον να ακούσει κανείς πώς ακούγεται η Βυζαντινή Μουσική μέσα από, για παράδειγμα, την αραβική ή κορεατική γλώσσα). Αλλά, πέρα από όλα τα παραπάνω, η ερώτηση είναι περισσότερο φιλοσοφική παρά μουσικολογική: τι είναι η Βυζαντινή Μουσική; Μπορεί κανείς να μιλάει για ώρες για την παράδοση, την ιστορία, τη θεωρία, την τεχνική, τους συγκεκριμένους μουσικολογικούς κανόνες και τις λεπτομέρειες για τα σημάδια και τα διαστήματα και τη μελωδία της Βυζαντινής Μουσικής. Διότι η Βυζαντινή Μουσική είναι η μονοφωνική και τροπική ελληνική μουσική. Εκτείνεται πάνω από δύο χιλιετίες, από τον πρώτο αιώνα της εξάπλωσης του Χριστιανισμού μέχρι σήμερα. Από τα μέσα του δέκατου αιώνα, η Βυζαντινή Μουσική έχει μεταδοθεί αποκλειστικά μέσω ενός πλήρους και αυτοτελούς συστήματος σημειογραφίας που προέρχεται από το ελληνικό αλφάβητο. Η σχετική μουσικολογική έρευνα τη γνωρίζει και τη μελετά μέσα από περίπου επτά χιλιάδες μουσικά χειρόγραφα, που περιέχουν τις δημιουργίες περισσότερων από χίλιων Βυζαντινών και μεταβυζαντινών συνθετών. Όμως, πρέπει κανείς αναμφίβολα να επικεντρωθεί στον ήχο της Βυζαντινής Μουσικής· και τι είναι αυτός ο ήχος; Ο ήχος της Βυζαντινής Μουσικής είναι ένας ήχος παρόμοιος με τη «φωνή του απαλού αέρα», όπως χαρακτηριστικά περιγράφεται σε μια γνωστή σκηνή της Παλαιάς Διαθήκης, που μπορεί κανείς να
θυμηθεί μέσω της εξής περικοπής από έργο του Έλληνα συγγραφέα Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη: «… ο Προφήτης Ηλίας ήταν μάρτυρας της θείας επιφάνειας, όχι μέσα από τον βίαιο αέρα, ούτε τον σεισμό και τη φωτιά, αλλά μέσα από τη φωνή ενός απαλού αέρα. Κι αυτή η φωνή της “λεπτής αύρας” είναι η φωνή του γλυκύτατου Ιησού, η φωνή του Ευαγγελίου. Γι’ αυτόν τον λόγο ο μελωδός λέει, “ας ψάλουμε για χάρη του γλυκύτατου Ιησού”. Και γι’ αυτό στην Εκκλησία πρέπει να ψάλλουμε με ήπιες φωνές, με τη φωνή της “λεπτής αύρας”· όχι με δυνατές και ασύμφωνες φωνές, παρόμοιες με τον βίαιο αέρα και τον σεισμό μέσα από τα οποία ο Θεός δεν αποκάλυψε τον εαυτό του». Έτσι, η Βυζαντινή Μουσική είναι ο ήχος της ψυχής κάποιου που πιστεύει στο Θεό· κάποιου που αγαπά τον Θεό· κάποιου, γενικότερα, που αγαπά τους ανθρώπους και τη ζωή. Είναι ο ήχος μιας καρδιάς γεμάτης αγάπη, ο ήχος της αγάπης, ο ήχος της καρδιάς, ο ήχος μιας ευαίσθητης ψυχής· ένας καθαρός, απαλός, γλυκός και ήπιος ήχος, που μπορεί να μεταφέρει τους ανθρώπους σε έναν άλλο συναισθηματικό κόσμο, γεμάτο όμορφα και αληθινά συναισθήματα. Αυτός είναι ο λόγος που – καθώς περνάει ο καιρός – η Βυζαντινή Μουσική γίνεται όλο και πιο δημοφιλής σε όλο τον κόσμο· γιατί είναι κάτι μοναδικό, κάτι γεμάτο με την αλήθεια της ζωής, κάτι βαθιά συναισθηματικό· μια μουσική που μπορεί να αγγίξει τη ψυχή του καθενός και να τον οδηγήσει σε έναν άλλο όμορφο κόσμο.

Εισήγηση: Η Ψαλτική Τέχνη ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά

ΘΩΜΑΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ,

Αναπληρωτής καθηγητής Βυζαντινής Μουσικολογίας

Τμήματος Μουσικών Σπουδών ΕΚΠΑ

Περίληψη 

Η Ψαλτική είναι η λατρευτική μουσική της ελληνικής Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας. Αποτελεί βασικό κεφάλαιο της ευρύτερης ελληνικής  μουσικής παράδοσης. Είναι ευρύτερα γνωστή ως Βυζαντινή Μουσική    επειδή απέκτησε τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά της κατά τη  βυζαντινή εποχή και συνιστά  κληρονομιά που επιβιώνει σε αδιάλειπτη χρήση από τις πρώτες  μέρες της χριστιανικής λατρείας στην ελληνική γλώσσα, μέχρι τις μέρες μας. Στην  παρούσα ανακοίνωση  σχολιάζονται συνοπτικά τα κυριότερα συστατικά της ταυτότητάς της ως πολιτιστικού αντικειμένου υψηλής αξίας, όπως ιερός χαρακτήρας, χώρος – χρόνος –  φορείς και Τυπικό επιτέλεσης, λογιότητα και προφορικότητα, τεχνικά και  θεωρητικά μουσικά χαρακτηριστικά, κέντρα ακμής,  ιστορία, σημειογραφία, σχετιζόμενοι θεσμοί, διδασκαλία – μαθητεία. Επίσης τονίζονται τα σημεία εκείνα που αναδεικνύουν ως σημαντικό το γεγονός ότι αναγνωρίστηκε από την UNESCO  στον κατάλογο  των στοιχείων της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, γεγονός που επιφορτίζει τους εμπλεκόμενους κοινωνικούς φορείς για τον ελληνικό πολιτισμό με την ευθύνη να προσφέρουν κάθε δυνατή υποστήριξη σε ένα κεφάλαιο τέτοιου μεγέθους, ώστε η μέχρι σήμερα παραληφθείσα κληρονομιά να γίνει κτήμα και των επόμενων γενεών.